Gjuha si mjet komunikimi.
Cdo dite njerezit marrin e japin informacione per nevojat e jetes se perditshe ose per probleme te tjera sic jane :ekonomia, arti, politika etj.
Disa nga keto informacione merren dhe jepen me ndihmen e sinjaleve te thjeshta sic eshte drita e kuqe e semaforit qe do te thote ‘ndal’,ose levizja e dores qe do te thote mirupafhim, tingellimi i borise se nje makine qe do te thote “me lini te kaloj” etj.Te tjerat merren me ndihmen e gjuhes.Ne komunikim perdoren trguesit, sinjalet dhe shenjat.Treguesit jane dukuri te rastit qe tregojne dicka, por qe nuk i drejtohen kurrkujt, te tilla jane:disa gjurme ne debore, nje tym diku larg, gjurme gjaku etj.
Sinjalet ne dallim nga terguesit jane rezultat i nje marreveshjeje .Ato u drejtohen njerezve te njohur ose te panjohur dhe perdoren per t”u marre vesh.Sinjale jane:dritat e semaforeve, levizja e duarve te nje polici qe drejton trafikun etj.
Shenjat jane gjestet , figurat, vizatimet etj qe perdoren per te trguar apo per te na kujtuar dicka.Shenja jane: gradat ushtarake, shenjat ne matematike etj.
Te gjithe njeezit kane aftesine per t”i komunikuar njeri-tjetrit mendimet e tyre, te shprehin ndjenjat, deshirat ose kerkesat e tyre me ane te gjuhes.Vetem njerezit kane aftesi te percojne sinjale tingellore os sic thuhet ndryshe shenja gjuhesore.Kjo aftesi eshte te folurit.
Njerezit kane aftesine e te folurit. Po ata nuk flasin te njeten gjuhe.Shenjat gjuhesore kombinohen mes tyre sipas rregullave te vecanta.Keto rregulla ndryshojne nga njera gjuhe ne tjetren.Cdo gjuhe sherben nje mjet komunikimi per nje grup pak a shume te madh njerezish qe formon nje bashkesi gjuhesore.
Njerezit komunikojne ndermjet tyre me ane shenjash te formuara nga tinguj qe peftohen nga dridhja e ajrit te nxjerre nga mushkerite me ane te disa levizjeve te vecanta te kordave te zerit, te gjuhes e buzes. Kjo eshte gjuha e folur.Kjo ehste e pamjaftueshme per te transmetuar te dhena ne largesi ose per te ruajtur nje mesazh;per kete arsye eshte ndier nevoja qe keto shenja te perfaqesohen nga shkronja. Kjo eshte gjuha e shkruar.
Gjuha dhe perberesit e saj.
Pra gjuha mund te jete e folur dhe e shkruar.Ajo perdor :tingujt qe eshte gjuha e folur dhe shkronjat qe eshte gjuha e shkruar, fjalet, te cilat jane me qindra dhe mijera, rregullat gramatikore me ane te te cilave fjalet lidhen ne fjali dhe marrrin nje kuptim te caktuar.Komunikimi me goje dhe me shkrim zhvillohet ne situata te ndryshme duke perdorur forma te ndryshme te shprehuri.
Komunikimi me goje.
Situata.
Bashkebiseduesit ndodhen prane njeri-tjetrit ne te njejten kohe, ne te njejtin vend.
Mundesite e komunikimit jane te shumta: me fjale, me gjeste, me intonacion etj.
Gjuha.
Nuk saktesohet emri i bashkebiseduesve e te dhena te tjera per ta.
Nuk saktesohet vendi dhe data.Perdoren fjale qe pasqyrojne situaten ,por pa e pershkruar ate.Perdore ne raste te tilla ndajfolje si:ketu, tani, dje etj.
Mesazhet.
Mesazhet qe percillen ne raste te tilla jane :prezantimi, dialogu, debati etj.
Komunikimi me shkrim.
Bashkebiseduesit nuk ndodhen prane njeri -tjetrit.Komunikimi realizohet me shkembimletrash.Ne raste te tilla komunikimi bashkebiseduesit mund te mos njihen me njeri -tjetrin si p.sh. shkrimtari dhe lexuesit.
Mundesite e komunikimit jane vetem me fjale.
gjuha.
Saktesohet cilet jane bashkebiseduesit.
Saktesohet vendi dhe data.Ndajfoljet ketu, dje, atje, etj jane te lidhura me pjesen e meparshme te tekstit dhe e pershkruajne me saktesi situaten.
Mesazhet.
Leter,artikull, reportazh,lajmerim,tregim i shkruar, skice etj.
Ne procesin e komunikimit dallojme folesin, bashkebiseduesin, mesazhet dhe mjetet e komunikimit qe ne rastin tone do te ishte gjuha e perdorur.Kete mund te paraqesim me skemen me poshte: situata
folesi mesazhi bashkebiseduesi
Te mesazhi nenkuptojme mjetin me ane te te cilit realizohet komunikimi dhe gjuha qe perdoret gjate komunikimit.
Funksionet e gjuhes.
Gjuha kryen shume funksione.Ne mund te flasim ose te sjkruajme:
Per te shprehur ndjenjat, reagimet.ky eshte funksioni shprehes.ne kete funksion gjuha karakterizohet:
nga nje prdorim i madh i vetes se pare
nga nje fjali thirrmore(Sa i bukur qenka!)
nga nje fjalor qe peskruan ndjenjat( Jam i lumtur, me vjen keq, s frike etj)
Per te ndikuar mbi bashkebiseduesin ,per t’i bere atij pershtypje.ky eshte funksioni pershtypes.Ne kete funksion gjuha karakterizohet:
nga nje perdorim i madh vetes s edyte
nga fjalite nxitese( degjoni!Me tregoni me saktesi…)
nga perdorimi i fjalive thirrmore(-Ej, ndal!)
nga perdorimi i shprehjeve te miresjelljes, formulat e lutjes( -Ju lutem…,As me thoni…)
Per te paraqitur disa ane te jetes.Ky eshte funksioni referues.Gjuha karakterizohet:
nga perdorimi i vetes se trete
nga aktesime per kohen, vendin, veprimet.(Mjeshteria e ndertimit te anijeve ka qene shume e zhvilluar ne bregdetin ku banonin iliret dhe pasardhesit e tyre, aebereshet.)
Per t’u shprehr ne menyre te figurshme .Ky eshte funksioni poetik.ky funksion shfaqet ne tekstet letrar.Gjuha e tyre karakterizohet nga figurat stilistike.
per te shprehur deshiren qe te komunikojme me dike.Ne kete rast gjuha karakterizohet:
nga formula miresjelljeje(Miredite! Si jeni? etj)
Nga fjale e shprehjeje qe sherbejne per te plotesuar nderprerjet e biseds(ore, atehere, ti e di mire….)
Gjuha ndryshon dhe sipas situates se komunikimi.Ajo varet nga:
numri i bashkebiseduesve( nuk perdorin te njejten gjuhe kur diskutojme me nje shok dhe kur mbajme nje referat perpara nje auditori)
natyra e marredhenieve ndermjet bashkebiseduesve( nuk i drejtohemi me te njeten menyre nje miku shume te afert dh nje te panjohuri)
qellimi i komunikimit(per te mbrojtur nje te akuzuar avokati nuk perdor te njejen gjuhe me te cilen u flet miqe per pushimet e tij).
Regjistrat e gjuhes.
Situatat e ndryshme te komunikimit kushtezojne menyra te ndryshe te te folurit ose te te shkruarit qe quhen regjistra te gjuhes.
KA TRI REGJISTRA: I THJESHTE , I ZAKONSHEM DHE I I NGRITUR.NE SECILEN REGJISTER PER TE SHPREHUR TE NJEJTIN MENDIM PERDOREN FJALE TE NDRYSHME.
Cdo regjister ka intonacion te vecante , fjalor dhe vecori gramatikore te vecanta. Perdorimi i regjistrave ndryshon ne varesi te faktoreve te tille si : mosha, perkatesia shoqerore,perkatesia profesionale, seksi, shkalla e kultures, numri i bashkebiseduesve, marredheniet qe kane njerezit ndermjet tyre etj. Ne te njejtin tekst mund te gjejme lloje te ndryshme regjistrash gjuhesore.
Regjistri i thjeshte perdoret ne familje, midis miqve, kolegeve ose ne situata te lira.Bashkebiseduesit jane pak dhe njihen mire me njeri -tjetrin.Bashkebiseduesit i drejtohemi ne veten e dyte, ne numrin njejes: ti.Ka elemente dialektore.Perdoren fjale e shprehje me ngjyrime te theksuara emocionale.
Regjistri i thjeshte mund te jete familjar, i shkujdesur ose argo.
Regjistri i thjeshte familjar perbehet nga shume pasthirrma, terma dhe shprehje dialejtore, shaka etj. Mbizoteron leksiku konkret. Shqiptimi i fjaleve eshte jo i plote, perdoret pjeseza s ne vend te pjesezes nuk, togjet emertuese shkurtohen, thuhet per shembull: Erdha me kombinatin ne vend te Erdha me autobusin e linjes qe shkon ne kombinatin e tekstileve. Ka shume perseritje: Ikam folur e i kam folur ose kapercime gruaja po lante ne vend te gruaja po lante rrobat. Mbizoterojne lidhjet bashkerenditese dhe ka zhvendosje te rendit te fjaleve.
Ndertimi i fjalive ne regjistrin e thjeshte familjar karakterizohet ne te njejten kohe nge thjeshtezimi dhe kembengulja.
Ne thjeshtezim vihet re:
mungesa e kryefjales ne shume fjali.Ne disa raste edhe e foljes:-Penallti1(Ajo qe penallti).
perdorimi i fjaleve te shkurtra: Jo ,s’qe penallti;
perdorimi i pjesezes mohuese s ne vend te nuk
Kembengukja realizohet permes perseritjes se fjaleve:Penallti! Penallti!…’Qe apo s’qe.
Ne regjistrin e thjeshte familjar eshte karakteristike dhe perdorimi i fjaleve e shprehjeve qe sherbejne per te mbushur zbrazetine dhe i fjaleve me ngjyrim te theksuar emocional: Po he.\,Qafsha te gjithe.Ore,s’jua kam ngene.
Regjistri i thjeshte i shkujdesur ka te njejtat vecori te regjistrit te thjeshte familjar ,po me shume shkelje te normes , me me teper shaka groteske e fjale paraite si ashtu etj.
Regjistri i dialekteve sociale karakterizohet nga perdorimi i nje fjalori te koduar , te panjohur ose te njohur pak nga publiku.Shoferet, p.sh. kane shprehjet e veta si; shkelja gazit, te le ne tako, ai ka marre super xhiro, shih targen etj. Per kete regjister jane karakteristike dhe sharjet e fjalet e renda fyese, perbuzese qe jane ne kundershtim me kulturen qytetare.
Ne letersine artistike sidomos ne roman dhe drame perdoren shpesh regjistri i thjeshte familjar dhe i shkujdesur per ta bere me jetesore dhe ekspresive paraqitjen e ngjarjeve ose te personazheve.
Regjistri i zakonshem perdoret ne shumicen e situatave: nga mesuesi ne mesim, nga gazeta dhe televizioni.
Regjistri i zakonshem perdoret ne bisedat dhe ne korrespodencen ndermjet njerezve qe nuk kane lidhje familjare , ne artikujt e gazetave , ne informacionet e radios e televizionit, ne reklame , ne tregime, novela, romane, ne mesim etj. Gjuha shkarkohet vazhdimisht nga elemntet dialektore duke synuar drejt gjuhes standarde.Fjalori dhe sintaksa jane te kontrolluar.Fjalori i ketij regjistri eshte i zakonshem , gramatika ehste ajo e mesuar ne shkolle.
Regjistri i ngritur perdoret ne rrethana te vecanta , madheshtore ose kur nje largesi e madhe ne marredheniet shoqerore i nda bashkebiseduesit, p.sh. ne marredheniet kryetar shteti dhe shtetas. Ne kete regjister fjalori, sintaksa , ritmi i fjaleve jane te kerkuara.
Regjistri i ngritur perdoret ne fjalime solemne, ne mbremje perkujtimore, ne pritje, ne fjalime publikeet, ne theniet filozofike e fetare, ne tekste shkencore, ne tekste poetike a proze tregimtare, pershkruese etj. Ky stil karakterizohet nga perdorimi i termave shkencore e speciale a i fjaleve pak te njohura , i trajtave gramatikore te plota, i strukurave me te zgjeruara e me te shtjelluara , nga perdorimi me i madh i emrave ne krahasim me foljet, i trajtave pesore te foljeve, i mjeteve gjuhesore figurative, i fjalive te nderlikuara.
Strukura e shqipes.
Shqipja eshte gjuhe e folur dhe e shkruar;ajo shkruhet sipas nje sistemi te vecante shkrimor.
Fjalet dhe rregullate e kombinimit te tyre nuk jane te pavarura nga njera -tjetra; ato formojne nje sistem te gjere ku cdo pjese eshte e lidhur me pjese te tjera.
Teresia e rregullave formojne strukturen e ketij sistemi. Te studioshe nje gjuhe si mjet komunikimi ne nje epoke te dhene do e thote te studiosh strukturen e ketij sistemi .Kur analzojme strukturen e shqipes ndertojme gramatiken e saj.
Nje thenie mund te analzohet ne shume menyra e sipas shume kendveshtirmesh.P.sh
Mjeku viziton te semurin.
Kemi te bejme me disa elemente qe kane nje kuptom te caktuar ne kete thenie.
Nese zevendesojme mjekun me shokun shohim se fjalia ka pak a shume te njejten kuptim, pra egziston nje lidhje mes mjekut dhe shokut. Kur studiojme fjalet dhe lidhjet mes tyre , studiojme leksikun.
Qe thenia qe permban keto fjale te kete kuptim ,duhet qe keto fjale te kene lidhje me njera – tjetrn. Vendosja e tyr e , rendi qe ndjekin ato thenie i pergjigjet nje lloj strukure qe lidhet me shqipen dhe disa funksioneve te fjaleve ne thenie. Ne shembullin e mesiperm nuk mund te kembejme fjalen te semurin me radion , pasi thenia e perftuar nuk do te kishte kuptim:
Mjeku viziton radion.
Ndryshimi i nje fjale mund te sjelle modifikim te fjaleve te tjera p.sh nese e veme ne shumes do te kemi:
Mjeket vizitojne te semutin.
Me studimin e funksioneve dhe te strukturave merret sintaksa.
Duke modifikuar formen e fjaleve mund te realizojme thenie te ndryshme:
Mjeku viziton te semurin.
Mjeket vizitojne te semurin.
Me studimin e formave te ndrshme qe mund te marrin fjalet merret morfologjia.
Kur studiojme fonemat e shqipes, studiojme fonologjine dhe kur studiojme menyrat e ndryshme qe cdo foles shqiptar perdor per te shqiptuar tingujt studiojme fonetiken.Nese studiojme menyren se si shkruan keta tinguj , analizojme drejtshkrimin e shqipes.
Cdo thenie dhe fjalet qe e perbejne ate kane nje kuptim. kuptimi i fjaleve dhe kuptimi i thenieve qe rrjedh nga perdorimi i ketyre fjaleve dhe nga ndertimi i tyre sintaksor perbejne objektin e semantikes.
Te gjitha theniet qe pasojne njera -tjetren kur dikush flet, jane lidhur ndermjet tyre sipas disa rregullave tete trguarit , te te pershkruarit, te monologut etj.Keto jane objekt i retorikes.
Gjuha eshte nje mekanizem ku te gjitha pjeset ndihmojne per funksionimin e mire te saj.Gramatika studiohet per te persosur perdorimin e gjuhes amtare, per te njohur rregullat e sa , per te arritur keshtu ne nje komunikim me te gjere e me te sigurt; per te kuptuar strukturen dhe funksionimin e ketij mekanizmi qe perben bazen e marredhenieve tona me njerezit e tjere , e zhvillimit tone intelektual e te kultures sone.
mesonigjuhenshqipe 